Papieska pielgrzymka do trzech krajów Ameryki Południowej, tak jak się spodziewano, była wyjątkowa i różniła się od pozostałych. Nigdzie – może tylko na Filipinach – Ojciec Święty nie był tak gorąco przyjmowany, mimo że na trasie pielgrzymki nie znalazła się Argentyna (Franciszek nie chciał, by wykorzystano jego obecność do rozgrywek politycznych w związku z jesiennymi wyborami prezydenckimi). Papież był przyjmowany jak swój, jak u siebie w domu. – Gdy jestem tutaj z wami, czuję się jak w domu – powiedział w przedostatnim dniu wizyty, kiedy był najbliżej swojej ojczyzny, otoczony tysiącami rodaków, którzy zjechali do sanktuarium maryjnego w Caacupé k. Asunción w Paragwaju.

Bliskie obrazy

Nam, Polakom, te dni przypominały obrazy z pielgrzymek do Polski Jana Pawła II. Podobne kochające tłumy, ten sam entuzjazm, ta sama spontaniczność i identyczna duma z Papieża rodaka – świadka Ewangelii, wzbudzającego podziw i szacunek na całym świecie. I wreszcie te jedne z pierwszych słów, wypowiedziane tuż po prawie 13-godzinnym locie, o tym, że przybywa jako świadek Bożego Miłosierdzia, którą to tajemnicę św. Jan Paweł II wprowadził „w kościelny obieg” encykliką „Dives in misericordia”.

Amerykańska ambona

Gdyby wśród tysięcy słów, które wypowiedział Ojciec Święty w Ekwadorze, Boliwii i Paragwaju, poszukać tych najczęściej używanych – słów kluczy, haseł do poznania i zrozumienia papieskiego przesłania, to należałoby wskazać następujące: miłosierdzie, rodzina, kolonizacja ideologiczna, wykluczenie, dobrobyt, dobro wspólne, lepszy świat, ekologia integralna, pokój, dialog, jedność. Te słowa padały z ust Papieża i były skierowane do miliardów chrześcijan i wszystkich ludzi dobrej woli na całym świecie, bo „współzależność globalna wymaga globalnej odpowiedzi na problemy lokalne” – tłumaczył Ojciec Święty podczas spotkania z uczestnikami II Światowego Spotkania Ruchów Ludowych w ośrodku wystawowym Expo Feria w Santa Cruz de la Sierra w Boliwii.

Obalić dyktaturę

Było to bodaj najważniejsze przemówienie papieża Franciszka podczas całej pielgrzymki, a na pewno najdłuższe, skupiające w sobie niemal wszystkie tematy, które poruszał wcześniej i później. Włoscy komentatorzy mówili, że była to „mała encyklika” lub „prawie encyklika socjalna”. W swoim długim wystąpieniu Ojciec Święty poddał druzgocącej krytyce obecny ekonomiczny system globalny, który – jego zdaniem – domaga się zmiany. To słowo padało wielekroć. Obowiązujący system to globalizacja wykluczenia, w proteście przeciw której zebrali się w Santa Cruz przedstawiciele wykluczonych. Zmiana, której się domagają, to globalizacja nadziei. Czy jest na nią szansa? Zdaniem papieża Franciszka, tak, bo jej pragnienie narasta – to zrozumiałe – wśród samych ofiar tego systemu, ale także rodzi się w całych narodach, a co więcej – zmiany pragną także beneficjenci obecnego systemu. – Nawet w tej malejącej mniejszości, która sądzi, że korzysta z tego systemu, panuje niezadowolenie, a zwłaszcza smutek. Wielu oczekuje zmian, które uwolniłyby ich od tego indywidualistycznego smutku, który zniewala – mówił Ojciec Święty.

Bezkrwawa rewolucja

Cóż to za system, który nie ma wyjścia i musi być zmieniony? Warto zwrócić uwagę na kategoryczne stwierdzenie Papieża – musi. Nie ma wyjścia, bo nie wytrzymuje tego ani człowiek, ani ziemia. – Ten system jest już nie do wytrzymania, nie mogą go znieść chłopi, pracownicy, wspólnoty, narody... Nie znosi go już Ziemia siostra, matka Ziemia, jak mawiał św. Franciszek – powiedział Papież. To system, którego pierwszym i najważniejszym przykazaniem jest zysk, a jemu podporządkowane jest wszystko, także człowiek. Zdaniem Ojca Świętego, trzeba tę „subtelną dyktaturę” obalić. Jak tego dokonać? Nie chodzi o gwałtowną zmianę struktury, jedną czy drugą decyzję na najwyższych szczeblach, która z dnia na dzień obaliłaby system, odwróciłaby go do góry nogami i przywróciła wszystkiemu właściwe proporcje. Chodzi o proces zmian, o cierpliwe sianie ziarna. – Jesteście siewcami zmian – mówił Papież do wszystkich, szczególnie tych wykluczonych, którym zdaje się, że będąc na marginesie, na nic nie mają wpływu. – Śmiem twierdzić, że przyszłość ludzkości jest w dużej mierze w waszych rękach, w waszej zdolności do organizowania i wspierania twórczych alternatyw w codziennym dążeniu do trzech T: trabajo, techo, tierra (praca, mieszkanie, ziemia), a także w waszym czynnym udziale w najważniejszych procesach zmian na szczeblu narodowym, regionalnym i globalnym. Nie dajcie się zastraszyć! – apelował Ojciec Święty.

Tylko osoba jest godna miłości

Franciszkowi nie chodziło o wsparcie żadnej ideologii, choć zaraz pojawiły się próby ideologicznego wykorzystania jego przemówienia i krytyki obecnego systemu. – Nie kochamy ani koncepcji, ani idei: miłuje się osoby – podkreślił i tym samym odciął się od ewentualnych, acz nieuniknionych prób instrumentalizacji jego słów wypowiedzianych w ośrodku wystawowym Expo Feria. Za taką uznano również prezent wręczony przez boliwijskiego prezydenta Evo Moralesa – krzyż z sierpem i młotem. Jak zauważył jeden z komentatorów, podobne próby wykorzystywania papieża Jana Pawła II przez południowoamerykańskich dyktatorów w latach 80. ubiegłego wieku kończyły się szybkim upadkiem władzy w Argentynie, Chile i Paragwaju.

Wskazówki dla władz

Obecna władza w trzech odwiedzanych przez Papieża państwach ma mandat demokratyczny. Nie brakuje jednak napięć społecznych pomiędzy różnymi siłami politycznymi i grupami społecznymi, a także – szczególnie w przypadku Boliwii – między władzą a hierarchią kościelną. Ojciec Święty chwalił rozwój gospodarczy, szczególnie wtedy, kiedy sprzyja najuboższym, zachęcał do dalszego wysiłku ukierunkowanego na promocję najsłabszych oraz przestrzegał przed pokusami, które stają przed każdą władzą. Na początku pobytu w Boliwii napominał: – Integralny postęp narodu obejmuje wzrastanie ludzi w wartościach i dążenie do zbieżności wspólnych ideałów, które są w stanie zjednoczyć wolę, bez wykluczania czy odrzucania kogokolwiek. A w Paragwaju dodał: – We wszystkich dziedzinach życia społeczeństwa, szczególnie jednak w działalności publicznej, należy umacniać dialog jako uprzywilejowany środek sprzyjający dobru wspólnemu na gruncie kultury spotkania, szacunku i uznania uprawnionych różnic i poglądów innych osób.

Godzina Boga

W przewidywaniach przedpielgrzymkowych twierdzono, że papieska wizyta w Ameryce Południowej będzie miała duże znaczenie dla październikowego synodu poświęconego rodzinie. Ten temat, choć nie tylko, wybrzmiał bardzo mocno w czasie pobytu Papieża w Ekwadorze. Już podczas pierwszej Mszy św., sprawowanej w parku Samanes w Guayaquil, podkreślił wartość rodziny, odwołując się do fragmentu Ewangelii wg św. Jana o cudzie przemiany wody w wino w Kanie Galilejskiej – Ojciec Święty mówił znacząco w kontekście rodziny i synodu oraz znanych wyzwań, które przed nim stoją. W Quito relacje panujące w rodzinie przedstawił jako wzór dla polityków i samorządowców. – Gdybyśmy mogli zobaczyć przeciwnika politycznego, sąsiada tymi samymi oczami, którymi postrzegamy dzieci, żonę lub męża, ojca czy matkę! – wołał papież Franciszek i przekonywał, że to w rodzinie człowiek uczy się wartości koniecznych do harmonijnego współżycia w społeczeństwie i dlatego warto o nią dbać. W Paragwaju z kolei, nawiązując do burzliwej historii tego państwa, na piedestale postawił kobietę i zwrócił uwagę na jej rolę w narodowej historii. – Niech Bóg błogosławi kobietę paragwajską, najwspanialszą w Ameryce – mówił w sanktuarium w Caacupé. W poruszających słowach Papież docenił powołanie i męstwo paragwajskich kobiet.

Rewolucja = ewangelizowanie

Trudno w krótkim tekście wspomnieć o wszystkich, nawet tylko tych ważnych, wątkach papieskiego nauczania, które płynęło na cały świat z jego rodzinnej ziemi. O dbałości o „matkę Ziemię”, z czym nie można już czekać; o kolonizacji ideologicznej, która jest nową formą zniewolenia; o przeprosinach za krzywdy, których doznali w czasie geograficznych podbojów rdzenni mieszkańcy tych ziem; czy wreszcie o spotkaniach ze starszymi – w Ekwadorze, z więźniami z przerażającego więzienia, będącego swoistym miastem potępionych – w Boliwii czy z chorymi na nieuleczalne choroby dziećmi – w Paragwaju – których postawa, męstwo i odwaga w zmaganiach z chorobą napawają Papieża dumą.

Można powiedzieć, że każda chwila spędzona na jego rodzinnym kontynencie była jedną wielką nauką. Było to nauczanie stanowcze, odważne i wiarygodne. Papież mówił jako świadek Bożego Miłosierdzia i świadek wiary, tak jak zapowiadał na początku podróży. Przedstawione przez niego recepty na różne bolączki życia rodzinnego, społecznego, kościelnego były osadzone w Ewangelii. Na pewno po tej pielgrzymce jeszcze bardziej powinniśmy zrozumieć Franciszka, to, o co mu chodzi, i jaką ma wizję Kościoła, dokąd chce nas zaprowadzić. Czy są to poglądy rewolucyjne? W pewnym sensie tak. Nie odżegnuje się od tego słowa sam Ojciec Święty z jednego powodu, o którym powiedział w homilii podczas Mszy św. 7 lipca: bo „nasza wiara jest zawsze rewolucyjna”, a ta rewolucja to ewangelizowanie.